دین زرتشت ، نخستین دین حفظ محیط زیست

دکتر فرهنگ مهر

وسواس ایرانیان زرتشتی در پاک نگاهداشتن آب ، خاک ، هوا و آتش ، زبانزد یونانیان بوده است. هرودوت و گزنفون درباره آن قلمفرسایی کرده و نوشته اند که : ایرانیان هیچ چیز آلوده و کثیفی را در آب نمی ریزند و در پاک نداشتن خاک و زمین مراقبت می کنند.

در دین زرتشت ، هر آنچه که داده ی خداست ، پاک و دوست داشتنی است. تفاوت زیادی است ، میان دین هایی که ماده و تن را شیطانی می دانند و زرتشتیان که آن ها را بخشش خدایی و در خور حمایت می شمرند. این انسان است که نباید ماده را در راه نادرست بکار گیرد.

خداوند ، این جهان شادی آفرین را ، با تمام زیبایی هایش ف برای بهره برداری و لذت ادمیان آفریده است. همه ی مردمان ، در مقام امین باید در حفظ آن بکشوند. ارج گذاری به عناصر طبیعی ، اقرار به عظمت خداوندی و دینداری است. داریوش بزرگ در کتیبه بیستون می نویسد : اهورامزدا جهان را آفرید ، مزدمان را آفرید ، شادی را آفرید و شادی را برای مردمان آفرید.

فرهنگ ایرانی زرتشتی ، فرهنگ شادی است. فرهنگ سوگواری ، فرهنگ غیر ایرانی است. در یکی از نماز ها ، زرتشتیان به سوی چهار جهت زمین نماز می گذارند. معنای آن این است که ، خداوند در همه جا حاظر است. خانه خاصی ندارد و همه جا خانه خداست و دیگر آن که ، همه ی نعمت های خداوندی را ،در هر جا باشند ، باید ارج گذاشت و حمایت کرد.

علت اینکه زرتشتیان در نماز به سوی روشنایی (نور ، خورشید ، ماه یا آتش) نگاه می کنند این است که روشنایی نماد خداوندی است و هر جا روشنایی است ، خرد است ، راستی است ، مهر است ، رسایی است و خدا آنجاست. پیش از اشوزرتشت ، ایرانیان ارباب انواع (خدایان سماواتی) را می پرستیدند و به آن ها فدیه می دادند. زرتشت پرستش خدیان گوناگون را نادرست دانست و مردم را به پرستیدن خدای یگانه-اهورلمزدا- فراخواند. پس از زرتشت روحانیون که حاظر نبودند به کلی از خدایان پنداری دست بکشند ، عده ای از ان ها را با نام ایزد یا فرشته ، وارد دین کردند. در این مرحله ایزدان یا فرشتگان ، آفریده اهورامزدا هستند و برای آن که منشا اثر باشند ، برای هر یک از ان ها وظیفه ای معین کردند و عموما حامی و پشتیبان عناصر و پدیده های طبیعی شدند و به صورت همکاران اهورامزدا در امدند. اگر تاریخ پیدایش ایزدان و وظایف آن ها را در ادبیات دینی ، خوب درک کنیم ، اساس فکر را زیبا می بینیم. شناخت وظایف ایزدان اهمیت محیط زیست و جلوگیری از آلودگی ها را در سنت زرتشتی تاکید می کند. از جمله آناهیتا و آبان ، فرشتگان پاسدار آب ، آذر و نیریوسنگ ، فرشته های پاسدار آتش ، زامیاد فرشته پاسدار زمین و خاک و ویو فرشته پاسدار باد و هوا است . فرشته هایی هم حامی خورشید ، ماه ، ستارگان و باران اند^? و همچنین ، فرشتگانی مراقب رعایت پاکی ، درستی و پیمان داری^? هستند. برخی نویسندگان یونان و ایران بعد از اسلام ، از روی نادانی یا غرض ، تعابیر نادرستی از احترام فوق العاده زرتشتیان به عناصر طبیعی نموده اند که بیان یکی دوتا از آنها در اینجا خالی از لطف نیست. احترام فوق العاده زرتشتیان به آتش ، از این روست که روشنایی نماد اهورایی است. خوداری زرتشتیان از آلوده کردن آتش - ریختن چیزهای ناپاک و جانوران مزده- روی آتش ، برای جلوگیریاز الوده شدن هواست. مساله آلوده کردن محیط زیست^? امروز به گونه پیچیده ای اندیشه دانشمندان، شهروندان و کشورمداران را به خود جلب کرده است. در جوانی شنیده بودم عده ای مغرض می گفتند : آتش می سوزاند و آلوده نمی شود ! مطلب درست است ولی در اثر سوختن مواد کثیف و سمی ، هوا آلوده می شود و سلامت و بهداشت همگانی به خطر می افتد. این آتش پرستی نیست ! در هیچ جا در اوستا خداوند به صورت آتش ، ظاهر نشده است. در حالی که "یهوه" خدای یهود از درون کوه سینا با پیامبر یهود صحبت می کند. در اسلام هم الله نور آسمان ها و زمین دانسته شده است. در همه ادیان ، نور نشانه خدایی است ، بودن آن که نسبت آتش پرستی به آنان داده شود.

موضوع دیگر ، استفاده از دخمه برای مردگان است. دخمه یا آن گونه که فرنگی ها می گویند برج سکوت ، موضوعی خیال انگیزی برای نویسندگان خارجی شده است. "دخمه" یکی از راه های رهایی از بدن مرده است. در بین زرتشتیان تدفین هم معمولل بوده است.

دخمه در بالای کوه دور از شهر می ساختند ، جایی که لاشخوران به سادگی و در زمان کوتاهی ، گوشت مرده را می خوردند و سپس نگهبانان دخمه ، استخوان های مانده را درون چاهی ریخته تیزآب بروی آن می ریختند تا گندزدایی شده و از بین برود.

به کار بردن این روش طبیعی است. یعنی گوشت حیوانی را پرندگان می خورند. همچنین باعث آلودگی محیط زیست نمی شود زیرا جایی که لاشخور زیاد باشد در چند دقیقه گوشت مرده خورده می شود. در برابر ، خاکسپاری دشواری ها همراه دارد. یکی آن که خاک و زمین را آلوده می کند. دیگر ان که ، سبب اتلاف زمین هایی می شود که می توان برای کشاورزی و آبادانی از ان استفاده کرد. البته با توسعه شهرها ، استفاده از دخمه غیر عملی می شود. نتایج حاصل از گذاشتن مرده در دخمه شبیه نتایج حاصل از "سوزاندن بدن مرده" است^? یعنی با همان سرعت و با همان تمیزی ، تن مرده از بین می رود. همان گونه که گفتیم ، اهمیتی که دین زرتشت برای حفظ و حمایت محیط زیست قائل شده ، باعث آمده است که ، عده ای از دانشمندان ، دین زرتشت را نخستین دین حفظ محیط زیست نام دهند^?.